6. หตฺถิสาริปุตฺตสุตฺตํ

[60] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนา สนฺนิปติตา อภิธมฺมกถํ กเถนฺติฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตติฯ อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตสิ, ยาว กถาปริโยสานํ อายสฺมา จิตฺโต อาคเมตู’’ติฯ เอวํ วุตฺเต อายสฺมโต จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺฐิกํ เอตทโวจุํ – ‘‘มายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก อายสฺมนฺตํ จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ อปสาเทสิ, ปณฺฑิโต อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโตฯ ปโหติ จายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อภิธมฺมกถํ กเถตุ’’นฺติฯ

‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ, อาวุโส, ปรสฺส เจโตปริยายํ อชานนฺเตหิฯ อิธาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ตาวเทว โสรตโสรโต โหติ, นิวาตนิวาโต โหติ, อุปสนฺตุปสนฺโต โหติ, ยาว สตฺถารํ อุปนิสฺสาย วิหรติ อญฺญตรํ วา ครุฏฺฐานิยํ สพฺรหฺมจาริํฯ ยโต จ โข โส วปกสฺสเตว สตฺถารา, วปกสฺสติ ครุฏฺฐานิเยหิ สพฺรหฺมจารีหิ, โส สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รญฺญา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิฯ ตสฺส สํสฏฺฐสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติฯ โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, โคโณ กิฏฺฐาโท ทาเมน วา พทฺโธ [อาราเม วา พนฺโธ (ก.)] วเช วา โอรุทฺโธฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานายํ โคโณ กิฏฺฐาโท ปุนเทว กิฏฺฐํ โอตริสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ โส โคโณ กิฏฺฐาโท ทามํ วา เฉตฺวา วชํ วา ภินฺทิตฺวา, อถ ปุนเทว กิฏฺฐํ โอตเรยฺยาติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ตาวเทว โสรตโสรโต โหติ, นิวาตนิวาโต โหติ, อุปสนฺตุปสนฺโต โหติ ยาว สตฺถารํ อุปนิสฺสาย วิหรติ อญฺญตรํ วา ครุฏฺฐานิยํ สพฺรหฺมจาริํฯ ยโต จ โข โส วปกสฺสเตว สตฺถารา, วปกสฺสติ ครุฏฺฐานิเยหิ สพฺรหฺมจารีหิ, โส สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รญฺญา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิฯ

ตสฺส สํสฏฺฐสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ ฯ โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘อิธ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ปฐมสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, จาตุมหาปเถ ถุลฺลผุสิตโก เทโว วสฺสนฺโต [ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต (ก.)] รชํ อนฺตรธาเปยฺย, จิกฺขลฺลํ ปาตุกเรยฺยฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมิํ [อมุกสฺมิํ (ก.)] จาตุมหาปเถ ปุนเทว รโช ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ อมุสฺมิํ จาตุมหาปเถ มนุสฺสา วา อติกฺกเมยฺยุํ, โคปสู วา อติกฺกเมยฺยุํ, วาตาตโป วา สฺเนหคตํ ปริยาทิเยยฺย, อถ ปุนเทว รโช ปาตุภเวยฺยาติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ปฐมสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘อิธ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ทุติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ เสยฺยถาปิ , อาวุโส, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ ตฬากํฯ ตตฺถ ถุลฺลผุสิตโก เทโว วุฏฺโฐ สิปฺปิสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกฐลมฺปิ อนฺตรธาเปยฺยฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมิํ ตฬาเก ปุนเทว สิปฺปิสมฺพุกา วา สกฺขรกฐลา วา ปาตุภวิสฺสนฺตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ อมุสฺมิํ ตฬาเก มนุสฺสา วา ปิเวยฺยุํ, โคปสู วา ปิเวยฺยุํ, วาตาตโป วา สฺเนหคตํ ปริยาทิเยยฺย, อถ ปุนเทว สิปฺปิสมฺพุกาปิ สกฺขรกฐลาปิ ปาตุภเวยฺยุนฺติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ทุติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘อิธ ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล ปีติยา จ วิราคา…เป.… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ตติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปุริสํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตาวิํ อาภิโทสิกํ โภชนํ นจฺฉาเทยฺยฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุํ ปุริสํ ปุนเทว โภชนํ ฉาเทสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, อมุํ ปุริสํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตาวิํ ยาวสฺส สา โอชา กาเย ฐสฺสติ ตาว น อญฺญํ โภชนํ ฉาเทสฺสติฯ ยโต จ ขฺวสฺส สา โอชา อนฺตรธายิสฺสติ, อถ ปุนเทว ตํ โภชนํ ฉาเทยฺยาติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปีติยา จ วิราคา…เป.… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ ตติยสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘อิธ , ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ปพฺพตสงฺเขเป อุทกรหโท นิวาโต วิคตอูมิโกฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมิํ อุทกรหเท ปุนเทว อูมิ ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส, อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺฐิฯ สา ตสฺมิํ อุทกรหเท อูมิํ ชเนยฺยฯ ยา ปจฺฉิมาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย…เป.… ยา อุตฺตราย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย… ยา ทกฺขิณาย ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺฐิฯ สา ตสฺมิํ อุทกรหเท อูมิํ ชเนยฺยาติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ…เป.… สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ

‘‘อิธ, ปนาวุโส, เอกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

โส ‘ลาภิมฺหิ อนิมิตฺตสฺส เจโตสมาธิสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รญฺญา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ ฯ ตสฺส สํสฏฺฐสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติฯ โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ราชา วา ราชมหามตฺโต วา จตุรงฺคินิยา เสนาย อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ เอกรตฺติํ วาสํ อุปคจฺเฉยฺยฯ ตตฺร [ตตฺถ (สี. ปี.)] หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน ปตฺติสทฺเทน เภริปณวสงฺขติณวนินฺนาทสทฺเทน จีริกสทฺโท [จิริฬิกาสทฺโท (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อนฺตรธาเยยฺย [อนฺตรธาเปยฺย (สฺยา. ปี. ก.)]ฯ โย นุ โข, อาวุโส, เอวํ วเทยฺย – ‘น ทานิ อมุสฺมิํ วนสณฺเฑ ปุนเทว จีริกสทฺโท ปาตุภวิสฺสตี’ติ, สมฺมา นุ โข โส , อาวุโส, วทมาโน วเทยฺยา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, อาวุโส’’ฯ ‘‘ฐานญฺเหตํ, อาวุโส, วิชฺชติ, ยํ โส ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ตมฺหา วนสณฺฑา ปกฺกเมยฺย, อถ ปุนเทว จีริกสทฺโท ปาตุภเวยฺยาติฯ เอวเมวํ โข, อาวุโส, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ‘ลาภิมฺหิ อนิมิตฺตสฺส เจโตสมาธิสฺสา’ติ สํสฏฺโฐ วิหรติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ รญฺญา ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิฯ ตสฺส สํสฏฺฐสฺส วิสฺสตฺถสฺส ปากตสฺส ภสฺสมนุยุตฺตสฺส วิหรโต ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติฯ โส ราคานุทฺธํสิเตน จิตฺเตน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติฯ

อถ โข อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อปเรน สมเยน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ อถ โข จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู เยนายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺฐิกํ เอตทโวจุํ – ‘‘กิํ นุ โข อายสฺมตา มหาโกฏฺฐิเกน จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต – ‘อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’ติ; อุทาหุ เทวตา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’’’ติ? ‘‘เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต เม, อาวุโส – ‘จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’ติฯ

เทวตาปิ เม เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสตี’’ติฯ

อถ โข จิตฺตสฺส หตฺถิสาริปุตฺตสฺส สหายกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘จิตฺโต, ภนฺเต, หตฺถิสาริปุตฺโต อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี, อถ จ ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺโต จิรํ สริสฺสติ [ปทิสฺสติ (ก.)] เนกฺขมฺมสฺสา’’ติฯ

อถ โข จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต นจิรสฺเสว เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิฯ อถ โข อายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิฯ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโร จ ปนายสฺมา จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต อรหตํ อโหสีติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. มชฺเฌสุตฺตํ

[61] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, อาวุโส, ภควตา ปารายเน เมตฺเตยฺยปญฺเห –

[จูฬนิ. ติสฺสมิตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา 67] ‘‘โย อุโภนฺเต วิทิตฺวาน, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ลิมฺปติ (ก.)];

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โสธ สิพฺพินิ [สิพฺพนิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] มจฺจคา’’ติฯ